حجت‌الاسلام سیدعطاءالله ارکیان، همزمان با فرا رسیدن 25 رجب سالروز شهادت امام هفتم(ع)، در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری «حوزه» در تهران، گفت: در روزگار بنی عباس به ویژه هارون، عرصه چنان بر اهل بیت(علیهم السلام) تنگ بود که کسی توان فعالیت سیاسی و حتی فرهنگی نداشت. راویان حدیث نیز جرأت نداشتند از امام کاظم (ع) آشکارا نام ببرند و مطالب ایشان را در موضوعات تفسیری، فقهی، عرفانی و ... به سهولت برای جامعه آن روز و نسل های آینده تشریح کنند.

استاد حوزه علمیه تهران افزود: امام کاظم (ع) با این که از سوی حکومت هارون تحت فشار بود و بخش عمده ای از عمرش را در زندان گذراند، ولکن با تمام محدودیت هایی که داشتند، اندیشمندانی را تربیت کردند که در برابر حکومت جور و گروه های انحرافی می ایستادند و در عرصه علمی و اجتماعی از وثاقت و اطمینان بالایی برخوردار بودند و سعی کردند نیروهای قدرت مند، مقاوم و آشنا به مصالح اسلام را حفظ نموده و در مقاطع مختلف از آنان بهره بگیرند.

وی، تقیه را یکی از روش های مبارزه پیشوای هفتم خواند و تصریح کرد: حضرت بود به یارانش صدیق توصیه می‌فرمود که تقیه کنند تا از گزند حکومت سفاک عباسی در امان بمانند و اگر غیر از این بود تک تک اصحاب موسی بن جعفر(ع) در همان دوران به شهادت می‌رسیدند و تبیین دین و توسعه ارزش های امامت مغفول می‌ماند.

حاصل گفتگوی کوتاه با حجت الاسلام ارکیان در ادامه می آید.

* چه شرایطی بر اوضاع سیاسی اجتماعی عصر امام کاظم(ع) حاکم بود؟

دوران حیات مبارک امام کاظم(ع) برابر با حکومت چهار تن از خلفای عباسی بود که هر کدام از آنها نقش ویژه ای در سرکوب کردن شیعیان و علویان ایفا کردند، و دوران امامت آن حضرت معاصر با حکومت هارون بود. در این عصر، اوضاع سیاسی و اجتماعی نشان می دهد، امام کاظم(ع) در شرایط سختی اداره امور مسلمانان را بر عهده داشتند.

در روزگار بنی عباس به ویژه هارون، عرصه چنان بر اهل بیت(علیهم السلام) تنگ بود که کسی توان فعالیت سیاسی و حتی فرهنگی نداشت. راویان حدیث نیز جرأت نداشتند از امام کاظم (ع) آشکارا نام ببرند و مطالب ایشان را در موضوعات تفسیری، فقهی، عرفانی و ... به سهولت برای جامعه آن روز و نسل های آینده تشریح کنند.

هارون برای تحریم اقتصادی شیعیان، با غصب دوباره فدک، نگذاشت منافع آن به حضرت موسی بن جعفر(ع) و اهل بیت(ع) برسد. او با گماردن مأموران ویژه، ارتباط مالی امام و شیعیان را قطع کرد.

در مقابل، امام کاظم(ع) از راه های مختلف سعی می کرد فرهنگ تشکیل حکومت اسلامی به مرور در جامعه نهادینه شود. با این شیوه، این اندیشه به وجود می آمد که حکومت از آنِ خاندان پیامبر است و بنی عباس، آن را غصب کرده اند. مطلبی که هم اکنون عرض خواهم کرد گفت و گوی بین امام کاظم(ع) و هارون می باشد که به خوبی از اهداف عالی امام در زمینه تشکیل حکومت اسلامی، و نیز از نیات پلید هارون، پرده بر می دارد.

روزی هارون به حضرت گفت که حاضر است «فدک» را به او برگرداند. امام (ع) فرمود «در صورتی حاضرم فدک را تحویل بگیرم که آن را با تمام حدود و مرزهایش پس بدهی». هارون پرسید حدود و مرزهای آن کدام است؟ امام فرمود «اگر حدود آن را بگویم هرگز پس نخواهی داد». هارون اصرار کرد و سوگند یاد نمود که این کار را انجام خواهد داد، آن گاه امام(ع) حدود آن را چنین تعیین فرمود «حدّ اولش، عدن، حدّ دومش، سمرقند، حدّ سومش، آفریقا و حدّ چهارمش مناطق ارمنیه و بحر خزر است». هارون که با شنیدن هر یک از این حدود، تغییر رنگ می داد و به شدت ناراحت می شد، نتوانست خود را کنترل کند و با خشم و ناراحتی گفت؛ در این صورت چیزی برای ما باقی نمی ماند. امام فرمود «می دانستم که نخواهی پذیرفت و به همین دلیل از گفتن آن امتناع داشتم».

* یکی از روش های مبارزه سیاسی هفتمین پیشوای شیعیان، تقیه بود، این مسأله چه نقشی در توسعه اسلام ناب ایفا کرد؟

امام کاظم (ع) با این که از سوی حکومت هارون تحت فشار بودند و بخش عمده ای از عمرش را در زندان گذراندند، ولکن با تمام محدودیت هایی که داشتند، اندیشمندانی را تربیت کردند که در برابر حکومت جور و گروه های انحرافی می ایستادند و در عرصه علمی و اجتماعی از وثاقت و اطمینان بالایی برخوردار بودند و سعی کردند نیروهای قدرت مند، مقاوم و آشنا به مصالح اسلام را حفظ نموده و در مقاطع مختلف از آنان بهره بگیرند.

 آن حضرت توجه داشت، در حدّ امکان این نیروها شناسایی نشوند، بلکه با پوشش های مختلف چنان عمل کنند که هیچ گونه حساسیتی در حاکمان غاصب عباسی به وجود نیاید. یکی از آن ها جناب «علی بن یقطین» بود که با تمام اخلاص در خدمت موسی بن جعفر(ع) بود. شهید مطهری (ره) می نویسد «علی بن یقطین، وزیر هارون است، شخص دوم مملکت است، ولی شیعه است، اما در حال استتار. او ظاهرش با هارون است، اما به هدف های موسی بن جعفر (ع) خدمت می کند و امام به او دستورهایی داد و وی اجرا کرد و مصون ماند».

در حقیقت تقیه یکی از روش های مبارزه حضرت بود که آن را به یاران صدیق خویش توصیه می‌فرمود تا از گزند حکومت سفاک عباسی در امان بمانند واگر غیر از این بود تک تک اصحاب موسی بن جعفر(ع) در همان دوران به شهادت می‌رسیدند، و تبیین دین و توسعه ی ارزش های امامت مغفول می‌ماند.

شیوه های مبارزه سیاسی امام موسی بن جعفر(ع) به موارد ذکر شده خلاصه نمی شود، بلکه امام در قالب دعا، موعظه و حتی در داخل زندان نیز به مبارزه علیه حاکمان عباسی پرداخت و سرانجام حکومت سفاک عباسی، آن امام بزرگوار را به شهادت رساند.

شهید مطهری(ره) بعد از ذکر علل به شهادت رساندن امام کاظم(ع) توسط هارون، می نویسد «خلفا می دیدند که امامان را از هیچ راهی و به هیچ وجهی نمی توانند وادار به تمکین بکنند، به همین دلیل بهترین راه و آسان ترین راه را شهادت آن بزرگواران می دانستند، با این که متوجه بودند که شهید کردن ائمه(ع) چقدر برای آنان گران تمام می شود».

  42/313